Vanmorgen stond ik buiten aan te schuiven bij de bakker. We zijn er ondertussen gewoon aan geraakt: wachten tot de klant voor je weer buiten is, en eens zelf binnen: handen ontsmetten, brood bestellen en dan snel weer de koude buitenlucht in. Geen smalltalk, geen gekeuvel over futiliteiten, maar gewoon linea recta weer de vrije lucht in.
Terwijl ik nog eens lonkend naar de carrés confiture- goed voor het gehemelte, maar slecht voor de suiker- aanstalten maakte om de bakkerij te verlaten, snelde de volgende klant al de bakkerij in. Een vrouw van een jaar of veertig, tenminste als de muts die ze droeg me niet misleid heeft. Ze had blijkbaar, gezien haar spoed, veel zin in haar ontbijt, want ze combineerde de haastige tred met haar bestelling. Voor ze tot complete stilstand kwam, had ze al haar keuze kenbaar gemaakt: ‘een kleine witte brood’.
Franstalig dus, maar voorzien van het goede voornemen om in Vlaanderen Nederlands te spreken, en onvermijdelijk in een van de vele valstrikken trappend waarmee het Nederlands behept is.
‘Het kleine witte brood’, ja hoor! Maar voor ‘een kleine witte brood’ krijg je een rode streep. Ga daar als anderstalige maar eens tegenaan, zeker omdat je van de bakker twee keer hetzelfde krijgt voor iets wat je op een verschillende manier zegt.
Die onzin heeft allemaal te maken met het grammaticale geslacht van de zelfstandige naamwoorden. Behalve bij woorden zoals man, vrouw, koe, stier …, waar geslacht verbonden is met sekse, is geslacht een nutteloos concept. Grammaticaal geslacht is een communicatief overbodige complicatie die uit het verleden stamt en die bovendien zeer sterk taalafhankelijk is. Neem nu het zelfstandig naamwoord ‘bezoek’: onzijdig in het Nederlands (het bezoek), mannelijk in het Duits (der Besuch) en vrouwelijk in het Frans (la visite) of neem een ander gelijkaardig voorbeeld: het beroep- der Beruf- la profession.
Wellicht zullen de achterachterachterkleinkinderen van de dame met de muts het makkelijker hebben. Op termijn zullen ‘het-woorden’ uit het Nederlands verdwijnen. Alles wordt ‘de’, zoals nu al bij veel Belgen van vreemde origine, voor wie ‘de meisje’ bijna even gewoon is als ‘het meisje’.
Ik kan me best voorstellen dat je als Franstalige die Nederlands geleerd heeft tureluurs wordt van die geslachtelijke toestanden. ‘Le pain’ is ‘het brood’. De vraag is: welke substantie die in dat brood zit, maakt het ‘ding’ onzijdig in het Nederlands en mannelijk in het Frans?
Op de duur zou je overwegen om toch maar voor het Engels in plaats van het Nederlands te kiezen. Daar is het altijd ‘the’ en dat is een stuk eenvoudiger.
Het was 1983. Ik was net uit Izegem naar Oostende verhuisd, had Izscha, de Izegemse schaakclub, die ik in 1974 samen met wijlen correspondentie- IM Jacques Rooze stichtte, verlaten, en was meteen de KOSK binnengerold. François Teetaert was voorzitter en Anya Taylor-Joy zou pas 13 jaar later geboren worden.
Ik ging destijds nog geregeld naar Londen en verbleef meestal in een goedkoop hotelletje in de buurt van Paddington Station. Naar Londen trok je toen nog met de ferry, via Dover. Die bepaalde reis maakte ik met de Prins Philippe, die drie jaar later door de RMT aan Italianen verkocht zou worden.
De hoogdagen van Johnny Rotten en de punk waren voorbij. In de pubs en op straat hoorde je David Bowie, Culture Club, The Eurythmics, Duran Duran, Spandau Ballet en zelfs Vamos a la playa van Righeira, dé zomerhit van 1983.
Londen was en is voor mij nog altijd synoniem met boekhandels. Ik sleet en slijt uren in een van de vele filialen van Waterstone’s of in de wanordelijke overzichtelijkheid van Foyle’s in Charing Cross Road.
Toen ik in 1983 in Londen was, was The Queen’s Gambit van Walter Tevis net uit Ik kocht hem meteen en tegen dat ik weer in Oostende was, had ik hem twee keer uit.
In 1984 verscheen ‘Dame Gambiet’ de Nederlandse vertaling. Ik kocht vijf exemplaren, waarvan ik er vier doorverkocht aan Kosk-leden. Ik heb er geen idee meer van aan wie dat was, maar misschien hebben vier Koskers nog altijd dat boek ergens op zolder liggen.
De Nederlandse vertaling Dame Gambiet begint met een voorwoord van de auteur:
‘Het superbe schaakspel van grootmeesters Robert Fischer, Boris Spasski en Anatoli Karpov is jarenlang een bron van genot geweest voor spelers als ik. Daar ‘Dame Gambiet’ echter een fictief verhaal is, leek het veiliger om hen niet als personen op te voeren, al was het alleen maar om tegenstrijdigheden te voorkomen. Ik prijs mezelf gelukkig met de hartelijke en ijverige hulp van Nationaal Schaakmeester Bruce Pandolfini die de tekst op fouten doorlas en me terzijde stond bij het wegwerken van vergissingen in het spel dat hij zo benijdenswaardig goed speelt.’
23 oktober 2020 kwam dan ‘The Queen’s Gambit’ op Netflix. Ik keek zodra de reeks beschikbaar was en vrijwel onmiddellijk ging er een belletje aan het rinkelen. Even sloeg de schrik me om het hart. Bij het verhuizen van een oud herenhuis met heel veel bergruimte naar een appartement had ik een paar maanden daarvoor honderden boeken weggeschonken aan bibliotheken en aan ’t Leeshuus op de Groentemarkt. Gelukkig vond ik Dame Gambiet terug.
Zevenendertig jaar nadat de roman gepubliceerd werd, werd hij verfilmd. Vreemd, dat iets wat eigenlijk in de vergetelheid beland was, plotseling weer opduikt alsof de tijd is blijven stilstaan, uitgroeit tot een megasucces en wereldwijd meer betekent voor de populariteit van het schaken dan iemand ooit had durven dromen.
De Netflix-reeks kreeg over de hele globus enorme bijval in de pers, ook in Vlaanderen. In De Standaard van 7 november 2020 kreeg The Queen’s Gambit een unanieme vijfsterrenquotering.
“The Queen’s Gambit heeft alles in huis om het te maken: een onthecht schaakwonder uit Amerika dat in volle Koude Oorlog nergens bang voor is, behalve voor een tegenstander uit de Sovjet-Unie. En het is een vrouw, die alle mannen naar huis speelt. Dus ook leuk voor de feministen. Dat de reeks het ook waarmaakt en velerlei superlatieven uitlokt die u zelf mag bedenken, is niet alleen de verdienste van het verhaal dat tot de verbeelding spreekt. The queen’s gambit is ook visueel een parel. De jaren 60 – die auto’s, die kleren! – zijn natuurlijk dankbaar, maar breng maar eens een schaakwedstrijd esthetisch in beeld. Daar slagen de makers overrompelend in. Ik loop altijd vele stappen achter en ken bijgevolg niks van schaken, maar ik overweeg sinds kort wel om een schaakbord in huis te halen. Gewoon als interieurstuk. Het zal u niet verbazen dat de zevendelige reeks gestaag opbouwt naar de hamvraag, die overigens treffend vervat zit in de prachtige scène waarin Beth Harmon dronken kotst in een van haar tornooibekers. Het genie versus de verslaafde: wie zet wie uiteindelijk schaakmat?”
Op 20 november 2020 verscheen dan in De Standaard een artikel dat enerzijds heel lovend was, maar anderzijds ook een kritische kanttekening maakte, van de hand van professor Piet Van Poucke, hoofddocent Russisch aan de UGent.
Opnieuw ging bij mij een belletje rinkelen. Ooit heeft de Kosk nog een lid gehad dat Piet Van Poucke heette. Ik stuurde op slag een mailtje naar de professor en kreeg even prompt een antwoord:
Ja, het is ondertussen wel al een heel eind geleden dat ik nog – in een ploegje met “Ollie” en Willy – interclubs heb gespeeld bij KOSK, in het lokaal in de voormalige Koninklijke Stallingen, waar jullie nog steeds spelen, als ik dat goed heb?
In die tijd was ik waarschijnlijk nog student of assistent, maar zeker nog geen docent.
Dat ben ik nu inderdaad wel, en meer bepaald bij de vertaalwetenschap, wat maakt dat ik wel moest reageren: als je schaken en vertalen in één opinieartikel kunt combineren… dat was sterker dan mezelf…
Waarom en waarop moest Piet dan wel reageren? Ik citeer uit zijn opinieartikel:
“Neen, als ik mij erger aan de reeks, dan is het wel om één minpunt – de vertaling van een reeks schaakspecifieke termen en uitdrukkingen. Zo valt het tegen dat pionnen in de ondertiteling naar ‘koning 5’ bewegen en lopers naar ‘loper 4’. Dat zijn helaas te letterlijke vertalingen van wat de acteurs in het Engels zeggen, in overeenstemming met de manier waarop zetten in het Engels genoteerd werden in de jaren 60. Die Angelsaksische, ‘beschrijvende’ notatie is nooit gebruikt in de Nederlandstalige schaakliteratuur (waar de ‘algebraïsche’ notatie gebruikt werd en wordt). Het heeft geen zin om die notatie woord voor woord om te zetten in de Nederlandse vertaling. Elke zichzelf respecterende schaker kon de vertaler ook verteld hebben dat topschakers geen ‘reserve’ hebben, maar wel een ‘secondant’.
Elke aflevering heeft de naam van een schaakconcept gekregen, maar in de Nederlandse vertaling krijg je vreemd genoeg de Franse termen te zien (‘ouvertures’, ‘fourchette’, ‘finale’), terwijl perfect bruikbare Nederlandse termen voorhanden zijn: ‘openingen’, ‘vork’, ‘eindspel’.
In de Nederlandse boekvertaling doen ze het iets beter. Ik citeer uit het fragment in de roman waarin de partij van Beth Harmon tegen Borgov beschreven wordt. Borgov heeft ‘adjourned’, afgebroken (niet: ‘onderbroken’ zoals men op Netflix vertaalt) – een praktijk die ondertussen uit de schaakwereld verdwenen is, maar die er wel nog was toen we met de KOSK onze 11 internationale toernooien organiseerden – en Beth heeft contact met haar ‘reserve’ Benny in de USA.
‘Goed. Nou zijn er drie dingen die hij kan doen. In de eerste plaats de loper naar de vijfde rij. Doet hij dat, dan springt jouw dame naar é4. Dat verwacht hij waarschijnlijk, maar dit misschien niet: pion naar d4’
Beter dus dan Netflix, maar niet perfect. Vreemd dat een dame kan ‘springen’.
Trouwens in tegenspraak met wat Walter Tevis in zijn voorwoord zegt niet te doen, lees ik in mijn editie (1984) op pagina 250:
‘De twee die toekeken waren Tigran Petrosian en Mikhail Tal. Degene die de stukken verzette, was Vasili Borgov. Het waren de drie beste schaakspelers van de hele wereld en ze analyseerden zeker de stelling van Borgovs afgebroken partij tegen Duhamel.’
Op een leuke manier vermengt Tevis hier werkelijkheid (Tal en Petrosjan, beiden ex-wereldkampioenen, respectievelijk van 1960-1961 en 1963-1969) en fictie (Borgov en Duhamel). Merk trouwens dat vertaalster Liesbeth Kramer-Plokker wel ’afgebroken’ correct gebruikt.
Let er ook op dat Walter Tevis in zijn voorwoord wel van Karpov, maar niet van Kasparov gewaagt. Kasparov was toen nog in volle opmars naar de wereldtop. Uit de Fide-archieven haalde ik de Elo-rating en de plaats in de wereld ranking van beiden tussen 1981 en 1983.
datum
Karpov
Kasparov
Januari 1981
1 2690
6 2625
Juli 1981
1 2700
4 2630
Januari 1982
1 2720
4 2640
Juli 1982
1 2700
2 2675
Januari 1983
1 2710
2 2690
Juli 1983
1 2710
2 2690
In januari 1984 werd Kasparov dan nummer 1 met Elo 2710, voor Karpov met Elo 2700.
Terug naar de Netflix-serie. De kapitale partij tussen Borgov en Harmon is grotendeels een replica van een partij die echt heeft plaatsgevonden. Alleen het einde is anders.
Het gaat hem om de partij tussen Vassily Ivantchuk en Patrick Wolff, gespeeld tijdens de Interzonale in Biel (CH) op 16 juli 1993. Hier wijkt de serie dus volledig van het boek af. De partij die Tevis beschrijft is niet de partij die op Netflix als basis gebruikt wordt, want die werd pas 10 jaar na publicatie van de roman gespeeld.
De spectaculaire partij in Biel tussen Ivantchuk en Wolff eindigde trouwens in remise.
Het succes van de Netflix-serie zorgt voor een enorme populariteitsboost van het schaken. Ook de schaakborden vliegen de deur uit. Zo vertelde ons ook onze huisleverancier Ben Vandeputte van de Denksportkamioen, toen we hem contacteerden om materiaal aan te kopen in het kader van het door Stad Oostende royaal ondersteunde project ‘Schaken Op School’.
En er is nog meer! Op het internet lezen we:
Schaken is weer sexy
“De schaakborden verkopen sinds de lancering van The Queen’s Gambitals zoete broodjes. Heel wat mensen die de reeks bekeken hebben, hebben plots zin gekregen om zichzelf onder te dompelen in de wereld van de Siciliaanse opening en de Najdorf variatie.
Mary Higbe van Goliath Games zag een gigantische stijging in de verkoop van schaakborden. “In oktober verkochten we 178 procent meer schaakspellen dan in dezelfde periode vorig jaar, maar op dit moment gaat het zelfs om een stijging met 1.048 procent.” Daardoor dreigt er nu zelfs een tekort te komen voor de feestdagen.
Ook op eBay verkopen de schaakborden aan de lopende band. Daar gaat het om een stijging met 215 procent. Er wordt vooral gezocht naar houten schaakspellen, tot negen keer meer dan plastieken, glazen of elektronische borden.
Goed nieuws voor de Kosk en voor de Koskers. Want als schaken sexy is, dan zijn schakers dat ook.
Beste sexy Kosk-leden (M/V/X). Als dat geen positieve uitloop van dit coronajaar is!!!
Ik hoop jullie allen zo snel mogelijk in optimale gezondheid terug te zien. We zullen het nog even moeten doen zonder fysiek schaken, maar nu we ervan overtuigd zijn dat we sexy zijn, is dat gemis misschien iets draaglijker. Ons sex-appeal zit niet in een lockdown. Integendeel, het is door corona tot volle ontbolstering gekomen.
Ik wens jullie allen een zalig kerstfeest en zoals ze in het Duits zeggen ‘einen guten Rutsch ins neue Jahr’. En mocht je het nog niet gedaan hebben: Kijk naar The Queen’s Gambit met een sublieme Anna Taylor-Joy in de rol van Beth Harmon.
Het allerbeste voor jullie, jullie familie en dierbaren
Take care
José Vandekerckhove
Voorzitter KOSK
PS: Walter Tevis stierf in 1984, één jaar na de publicatie van The Queen’s Gambit. Hij was 56 jaar. Naar aanleiding van de Netflix-serie is ook in de States weer een echte revival van het boek aan de gang. In een interview in de New York Times lezen we: “If he were still alive, Will Tevis said, his father would be “basking in glory right now. He had desires for the spotlight. He wanted to be known and noticed.”