In 2009, kort na verschijnen van de Nederlandse vertaling, kocht ik De tas van de leraar van de Japanse schrijfster Hiromi Kawakami. Sinds Murakami hou ik van Japanse literatuur. Coronatijden baren leestijden. Het boek bevalt me heel erg. Het is stilistisch top, inhoudelijk interessant en het heeft, zoals dat vaak met romans het geval is, mijn taalkundige ziel uit de lethargie gehaald. Op pagina 22 lees ik: ‘Heb je geen dorst?’ vroeg Sensei. We noemen dit een ontkennende vraag en dat type van vragen roept steevast zelf een vraag op: hoe moet je daarop antwoorden? 

Vanuit de wiskunde weten we dat twee keer negatief positief is. We passen dit principe toe: wanneer je met ‘neen’ antwoordt op ‘Heb je geen dorst?’, zeg je wiskundig eigenlijk: ‘Ja, ik heb dorst.’  Wanneer je met ‘ja’ antwoordt, heb je geen dorst. Eenvoudig is anders.

Taal en zeker taalgebruik is echter geen wiskunde. In de taalwerkelijkheid betekent het antwoord  ‘neen’ op de vraag ‘Heb je geen dorst?’, ‘neen ik heb geen dorst’ en ‘ja’, ‘ja ik heb  wel degelijk dorst’.

In het dagelijkse leven beantwoord je de vraag ‘Heb je geen dorst?’ dus precies op dezelfde manier als de vraag ‘Heb je dorst?’. Met andere woorden: je past je antwoord aan de bedoeling van de vraagsteller aan. Die wil namelijk weten of hij al dan niet met water, fris of alcohol klaar moet staan. De vraag ‘Heb je geen dorst?’ is in deze optiek een puur informatieve en neutrale vraag. 

Door ‘geen’ aan de vraag toe te voegen kan de vraag puur informatief blijven, maar evenzeer kan ze dat niet. ‘Geen’ kan de vraag minder neutraal en een stuk subjectiever maken.  De vraag kan afstappen van het puur referentiële en de deur openen voor een streepje modaliteit. Door ‘geen’ aan de vraag toe te voegen, kan de vraagsteller iets over zichzelf uitdrukken;

Laten we dit verder bekijken aan de hand van een parallel voorbeeld. Het is makkelijker om voorbeelden te geven met spijs dan met drank: ‘Heb je geen honger ?’ 

Stel je de volgende situatie voor: zoon of dochter laat het bord met eten onaangeroerd. Dan houdt de modale vraag ‘Heb je geen honger?’ in dat je iets uitdrukt over je zelf. Dat had je helemaal niet verwacht. Je bent verrast. Misschien heb je een paar uur in de keuken aan de maaltijd gewerkt en zint het je niet. Of misschien is het een repetitief gebeuren, erger je je en ben je mateloos misnoegd of bezorgd omdat je anorexia vermoedt. Of misschien ga je de verwijtende toer op en bedoel je: ‘je hebt je weer volgepropt met chips zeker’.

Ontkennende ja/nee-vragen – ook wel twijfelvragen genoemd – zijn taalkundig heel interessant en ook heel complex.

Een paar andere voorbeelden om dit te onderstrepen. Wat vang je aan met de volgende situatie: een moeder vraagt haar zoon: ‘was je vandaag niet op school?’ Wat betekenen ‘ja’ en ‘neen’ als antwoord op die vraag?

En wat met een  leraar die dezelfde  vraag , maar dan ironisch bedoeld, stelt aan een leerling die de hele dag als een zombie in de klas gezeten heeft en op het einde van de les van toeten noch blazen weet

Als je puur informatie wilt, vraag je in plaats van ‘Heb je geen dorst?’ beter:  ‘Wil je soms iets te drinken’. Dat is duidelijker.

En als die twijfelvraag dan toch gesteld wordt, kun je als dorstige aangesprokene zelf de dubbelzinnigheid ervan opheffen door bijvoorbeeld met ‘ja, hoor’ ,‘toch wel’, te antwoorden. In het Frans antwoord je in een dergelijk geval met ‘Si’.

In het Duits vind je vergelijkbare situaties. Op de vraag: ‘ Gehst du nicht nach Hause?’ antwoord je met ‘doch’ (niet ‘ja’)  of met ‘nein’.

En wat doe je met de vraag: ‘Heeft helemaal niemand hem met zijn verjaardag gefeliciteerd?’ Antwoord je dan: ‘Ja, helemaal niemand’ of ‘Nee, helemaal niemand’?

Je zou warempel er dorst van krijgen. Proost!